Postać Tadeusza Kościuszki, wybitnego Polaka, bohatera dwóch kontynentów mimo upływu ponad 200 lat od jego śmierci cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem wielu historyków i polityków polskich i zagranicznych. Prace poświęcone jego osobie i działalności ukazują się nieprzerwanie od ponad 200 lat. Jedna z nich autorstwa Piotra Marka Napierały pt „Żołnierz i filozof. Tadeusz Kościuszko przeciw królom, carom i Kościołom” wydana została w Warszawie w 2017 r. Autor absolwent Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, urodzony 1982 r. jest historykiem o poglądach liberalno-konserwatywnych legitymuje się znacznym dorobkiem naukowym. Zajmuje się myślą polityczną Oświecenia oraz dyplomacją i ustrojem państw zachodnioeuropejskich i USA. Interesuje się również historią teorii i praktyki liberalizmu w krajach Zachodu i Azji. Jego zainteresowaniem są także kontakty Zachodu z Chinami i Japonią oraz problemy stereotypów narodowych i ich związkom z bieżącą polityką międzynarodową.
Autor pisze o Kościuszce jako żołnierzu Oświecenia, obrońcy wolności i świeckości, nowoczesnym obywatelu, liberalnym i demokratycznym patriocie. Jego książka wpisuje się w trend objaśnienia istoty polskiego zachodnioeuropejskiego Oświecenia XVIII wieku. Tłumacząc przyczynę podjęcia pracy nad książką akcentuje pilną potrzebę pojawienia się na rynku wydawniczym „pełnej i odpowiadającej nowoczesnym oczekiwaniom biografii Kościuszki”, która choć częściowo mogłaby zapełnić istniejącą lukę. Uważa, że aby ją zapełnić należy pisać nie tylko o życiu i poglądach Kościuszki ale również o epoce w której żył.
Praca składa się ze wstępu i siedmiu rozdziałów, ułożonych chronologicznie zgodnie z życiem i działalnością bohatera, a więc o jego chmurnej młodości, nauce w Szkole Rycerskiej Korpusu Kadetów w Warszawie (1765-1768). W 1769 r. razem z przyjacielem Józefem Orłowskim wyjechał jako stypendysta do Paryża. Opisując pięcioletni pobyt Kościuszki w Paryżu autor główną uwagę skierował na intelektualne i polityczne życie miasta. Studiował książki Rousseau, Montessgueiu, Ouenaya i innych fizjokratów, ich stosunku do polityków amerykańskich i angielskich.Zapoznanie się z ich dorobkiem poważnie wpłynęło na jego przekonania społeczne i polityczne. Po pięcioletnim pobycie w Paryżu w 1775 r. Kościuszko wrócił do kraju w stopniu kapitana artylerii. Nie mogąc znaleźć zatrudnienia w armii, doznając zawodu miłosnego w następnym roku wyjechał do Ameryki pogrążonej w wojnie z Anglią o niepodległość. Po przybyciu na ziemię amerykańską wstąpił do armii walczącej z wojskiem angielskim. Jako inżynier uczestnicząc w walkach między innymi w obronie miasta Saratogi (1777), w kierowaniu obwarowaniem West Point (1788-1780) zdobył uznanie u wyższych dowódców wojskowych. Za zasługi mianowany został generałem brygady armii amerykańskiej.
W 1784 r wrócił do kraju. W 1789 r. powołany został do armii w stopniu generała majora. Uczestniczył w obronie Konstytucji 3 Maja 1791 r. Po klęsce polskiej armii i kapitulacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego udał się na emigrację do Saksonii, gdzie przygotowywał powstanie. Rozpoczął go uroczystą przysięgą na krakowskim rynku 24 marca 1794 r. jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej. Po zwycięskiej bitwie z wojskiem rosyjskim pod Racławicami, obronie Warszawy (lipiec-sierpień 1794 r.) klęsce pod Maciejowicami (10 X 1794 r.) ranny wzięty do niewoli został z niej uwolniony przez cara Piotra I wyjechał z Petersburga ponownie do USA. W maju 1797 r. stanął na ziemi amerykańskiej gdzie spotkał się z serdecznym powitaniem z ówczesnym prezydentem Stanów Zjednoczonych Jerzym Waszyngtonem i dwukrotnym prezydentem, przyjacielem Thomasem Jeffersonem. Spotkał się również z innymi weteranami wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. W 1798 r. wrócił do Francji, gdzie mieszkał do 1815 r. Ostatnie dwa lata życia spędził w Szwajcarii.
Autor książki charakteryzując przebieg powstania sporo uwagi poświęcił kwietniowej insurekcji warszawskiej 1794 r. a zwłaszcza odegranej w niej polskich jakobinów na czele z Hugo Kołłątajem, będącej istotną, radykalną częścią powstania. Według niego w insurekcji warszawskiej znalazły odbicie idee rewolucji francuskiej z 1789 r. Kościuszko był rzecznikiem polskiego Oświecenia w dogorywającej I Rzeczypospolitej. Jako oświeceniowy myśliciel nawoływał do budowy wolnego od ucisku świata, zwłaszcza od dominacji kościoła katolickiego.
Swój światopogląd ujawniał przy różnych okazjach. W najbardziej wyrazisty sposób uczynił to w memoriale do księcia Adama Jerzego Czartoryskiego napisanym w 1815 r. podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego. Tekst tego memoriału był i nadal jest ukrywany przez wielu historyków aby unikać wzmianki o antyklerykalizmie narodowego bohatera. Kościuszko jako deista, myśliciel Oświecenia uważał, że „księża zawsze będą wykorzystywać ciemnotę i przesądy ludu, że będą posługiwać się jak maską, pod którą kryje się obłuda i zbrodniczość ich poczynań (…), a w ich podstawowym interesie leży mamienie ludu kłamstwami, strachem przed piekłem, dziwacznymi dogmatami oraz abstrakcyjnymi ideami teologicznymi”.
Ważnym wątkiem prezentowanym w książce Napierały jest udział Kościuszki w tworzeniu na ziemi włoskiej w latach 1798 – 1815 Legionów Polskich. Był on rzecznikiem kształtowania w żołnierzach ducha obywatelskiego, edukacji liberalno-demokratycznej poprzez prowadzenia pracy oświatowo-wychowawczej. Autor książki w końcowym jej części zamieścił obszerny fragment broszury wydanej w 1800 roku w Paryżu p.t. „Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość? Jej autorem przy udziale Kościuszki był polski jakobin Józef Herman Pawlikowski (1767-1829), początkowo działający na terenie Wilna a następnie w Warszawie, syn kowala, wywodzący się ze zubożałej szlachty, osobisty sekretarz Naczelnika.
W treści broszury przedstawione zostały przyczyny niepowodzeń Polaków w walce o niepodległość oraz sposoby jej odzyskania. Wśród przyczyn eksponowano niedolę najliczniejszej warstwy chłopskiej, podnoszono liczne wady Polaków, a wśród nich brak wiary w swoje siły. Potępiono liczenie na pomoc ze strony obcych sił zewnętrznych. Należy sądzić, że formowanie tej tezy wynikało z pamięci o zerwaniu przez Prusy zawartej umowy o sojuszu w walce z pozostałymi zaborcami. Uwzględniane było w wybuchu następnych powstań narodowych: listopadowego (1830-31) i styczniowego (1863-64) skazanych na klęskę. Powstanie niepodległej Polski możliwe było dopiero po wybuchu wojny między zaborcami – w pierwszej wojnie światowej (1914-1918).
Recenzowana książka P.M. Napierały jest niewątpliwie udanym wypełnieniem luki, o której potrzebie pisał we wstępie przy prezentowaniu poglądów społeczno-politycznych i filozoficznych Tadeusza Kościuszki.

Jan Pytel, dr historii, działacz lewicy

---
Piotr Marek Napierała. Żołnierz i filozof. Tadeusz Kościuszko przeciw królom, carom i Kościołom. Warszawa 2017, stron 167.